Ali Şir Nevai Kimdir? Edebi Kişiliği, Eserleri, Hayatı

Ali Şir Nevai, divan şairi, yazar, âlim, devlet adamı.

9 Şubat 1441 tarihinde Afganistan Herat’ta doğmuştur. Babası Gıyasettin Kiçkine Bahşı’dir. Aslen Uygur Türkü olan Gıyasettin Kiçkine Bahşı, Timurlu saraylarda ve Babür Şah’ın sarayında önemli görevlerde bulunmuştur. Annesinin ismi ile ilgili kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Annesi ile ilgili bilinen Emir Ebu Said Çiçek’in torunu olduğudur. Emir Ebu Said Çiçek, Baykara Mirza’nın beylerbeyi olarak görev yapmıştır. Baykara Mirza, Ali Şir Nevâî’nin çocukluğundan itibaren yaşamında önemli bir yeri olan Baykara Hüseyin’in dedesidir. Ali Şir Nevâî, anne ve babası tarafından da varlıklı bir aliye mensuptur.

Eğitimi ve Hayatı

Küçük yaşta eğitimine başlanmış, ilk eğitimini babasından almıştır. Çocukluğu ve eğitim hayatının önemli bir kısmı Baykara Hüseyin ile geçmiştir. Bu nedenle ölünceye kadar Hüseyin Baykara ile önemli bir dostluk kurmuştur. Meşhed’de İmam Rızâ Medresesi’nde ve Semerkand’da Hâce Celâleddin Fazlullah Ebü’l-Leysî Medresesi’nde öğrenim görmüştür. 19 yaşında dönemin meşhur mutasavvıfı Abdurahman Molla Camii ile tanışmış ve onun öğrencisi olmuştur.

1469 yılında Hüseyin Baykara tahtta geçince Ali Şir Nevâî, Herat’a gitmiş ve mühürdar olarak görev yapmıştır. Görevde bulunduğu dönemde bolca kitap okuma, ilmi çevrelerle sohbet etme ve araştırma yapmaya zaman ayırabilmiştir. Vezirlik, valilik ve divan beyliği görevlerinde bulunmuştur. 1476 yılında Nakşibendî tarikatına girmiştir. Yaşamının büyük bölümü Herat ve Semerkant’ta geçmiştir. Teft, Sebzvar, Meşhed, Esterabad gibi şehirlerde de bulunmuştur. Herat, Hüseyin Baykara ve Ali Şir Nevâî devrinde büyük bir kültür merkezi haline gelmiştir. Kaynaklara göre Ali Şir Nevâî, varlıklı olması nedeniyle devletten hiç maaş almamış ve çeşitli vakıflar kurmuştur.

Eşi ve Çocukları

Hiç evlenmemiştir.

Ölümü

3 Ocak 1501 tarihinde kalp krizi nedeniyle vefat etmiştir. Herat’ta Kudsiyye Camii yanında yaptırdığı türbede toprağa verilmiştir.

Edebi Kişiliği

Ali Şir Nevâî, Türk edebiyatının önde gelen isimlerinden biridir. Orta Asya Türk edebiyatının gelişmesinde önemli etkileri olmuştur. Çağatay edebi dilinin kurucusu olarak kabul edilmiştir. Bu nedenle Çağatay dili, “Nevâî dili” olarak da adlandırılıştır.

Eserlerini çoğunlukla Çağatay Türkçesi ile yazmıştır. Türkçe yazdığı eserlerinde “Nevâî”, Farsça yazdığı eserlerinde ise “Fâni” mahlasını kullanmıştır. Ali Şir Nevâî’nin “Muhakemetü’l-Lugateyn” eseri, Kaşgarlı Mahmud’un Divan-ü Lugat-it Türk eserinden sonraki Türk edebiyatı açısından en önemli eser kabul edilmektedir. Şiirin yanında hat, resim, musiki ve mimariyle de ilgilenmiştir.

Eserleri

Türkçe yazılmış dört divanı, Farsça ise bir divanı bulunmaktadır. Farklı alanlarda yazılmış çok sayıda eser kaleme almıştır.

Bedayi’u’l-Vasat
Çihil (Kırk) Hadis
Gara’ibü’ş-Şıgar
Hayretü’l Ebrar
Ferhâd ü Şîrîn (Ferhad ve Şirin)
Hâlât-ı Pehlevân Muhammed
Hamsetü’l – Mütehayyirîn
Kitab-ı Tevarih-i Mülük-ı Acem
Leylî vü Mecnûn (Leyla ve Mecnun)
Muhakemetü’l-Lugateyn
Lisanü’t Tayr
Mizanu’l-Evzan
Münacat
Münşeat
Nazmü’l-Cevahir
Nevadirü’ş-Şebab
Seb’a-i Seyyare
Sedd-i İskenderi
Siracül-Müslimin
Tarih-i Enbiya ve Hükema
Vakfiyye

Kaynakça

https://acikerisim.sakarya.edu.tr/bitstream/handle/20.500.12619/90202/T08508.pdf?sequence=1 Erişim: 23. 05. 2021
http://repository.bilkent.edu.tr/bitstream/handle/11693/18374/10077353.pdf?sequence=1 HYPERLINK “http://repository.bilkent.edu.tr/bitstream/handle/11693/18374/10077353.pdf?sequence=1&isAllowed=y”& HYPERLINK “http://repository.bilkent.edu.tr/bitstream/handle/11693/18374/10077353.pdf?sequence=1&isAllowed=y”isAllowed=y Erişim: 23. 05. 2021
https://islamansiklopedisi.org.tr/ali-sir-nevai Erişim: 23. 05. 2021
http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ali-sir-nevai Erişim: 23. 05. 2021
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/352556 Erişim: 23. 05. 2021
http://mtad.humanity.ankara.edu.tr/IV-1_Mart2007/05_MTAD_4-1_OKaya46-56.pdf Erişim: 23. 05. 2021
http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20DILI/huseyin_ozcan_turk_dunyasininbilgesi_ali_sir_nevai.pdf Erişim: 23. 05. 2021
http://web.deu.edu.tr/ilyas/Courses/ete/Nevai_metin.pdf Erişim: 23. 05. 2021
https://www.academia.edu/39009273/Ali_%C5%9E%C3%AEr_Nev%C3%A2%C3%AE Erişim: 23. 05. 2021
https://www.academia.edu/5298992/KONU_AL%C4%B0_%C5%9E%C4%B0R_NEV%C3%82%C3%8EN%C4%B0N_EDEB%C4%B0_K%C4%B0%C5%9E%C4%B0L%C4%B0%C4%9E%C4%B0_VE_ESERLER%C4%B0 Erişim: 23. 05. 2021
http://isamveri.org/pdfdrg/D03371/2016_3/2016_3_OZONDERFSB.pdf Erişim: 23. 05. 2021