Şah İsmail (Hatayi) Kimdir? Edebi Kişiliği, Eserleri, Şiirleri

Şah İsmail (Hatayi), Safevi Devleti’nin kurucusu, divan şairi.

17 Temmuz 1487 tarihinde Erdebil’de doğmuştur. Babası Safevi tarikatı şeyhi Haydar, annesi ise Akkoyunlu Sultanı Uzun Hasan’ın kızı Alemşah Halime Begüm’dür.

Eğitimi ve Hayatı

Şah İsmail, babasını bir yaşında kaybetmiştir. Şeyh Haydar, Şirvanşahlar ile yaptığı mücadelede Akkoyunlular tarafından öldürülmüştür. Şah İsmail, babasının ölümü üzerine annesi ve kardeşleri ile birlikte İstahr Kalesi’nde yaklaşık dört yıl gözetim adlında tutulmuştur.

Şah İsmail, iyi bir eğitim almıştır. Farsça, Arapça, Kur’an, tefsir, Şii usulleri ile savaş tekniklerini öğrenmiştir. Safevi tarikatının başında bulunan kardeşi Sultan Ali’nin Akkoyunlular tarafından öldürülmesi üzerine Safeviler, Şah İsmail’i küçük yaşta kendilerine şeyh kabul etmiştir. 13 yaşlarında müritleri ile birlikte Erdebil üzerinden Erzincan’a gitmiştir. Etrafında yedi bin kadar mürit toplamış Şirvanşahlar’ı yenerek babasının intikamını almıştır. 1502 yılında Akkoyunluları Nahcıvan yakınlarında yenilgiye uğratmıştır. Tebriz’e giderek tahta çıkmış ve şah unvanı almıştır.

Akkoyunluları yenilgiye uğratan Şah İsmail bölgede Şiilik mezhebinin resmi mezhep olması için büyük çaba sarf etmiştir. Sünni kalmaya direnenlere sert davranmış ve İran’ın büyük bölümünün Şiileşmesini sağlamıştır. Akkoyunlu Devleti’ne son verdikten sonra doğusunda Özbeklerle mücadele etmiştir. Özbek Şeybani Han’ı mağlup ederek öldürmüştür. 1514 yılına kadar girmiş olduğu tüm savaşları kazanmış ve Safevi Devleti’nin sınırlarını genişletmiştir.

II. Bayezid döneminde Şah İsmail, Osmanlı Devleti’nin doğusunda rahat hareket edebilme kabiliyeti sağlamıştır. 1512 yılında tahta geçen Yavuz Sultan Selim, hem devletin sarsılan itibarını sağlamak, hem de Safevi Devleti’nin Anadolu ile olan ilişkisini ortadan kaldırmak için savaş hazırlıklarına başlamıştır. 23 Ağustos 1514 tarihinde Çaldıran Ovası’nda Yavuz Sultan Selim ile Şah İsmail’in ordusu karşı karşıya gelmiştir. Osmanlı Devleti karşısında, Safevi Devleti ağır bir yenilgiye uğramıştır. Çaldıran Savaşı, Şah İsmail’in yenilmezliği inancına büyük bir darbe vurmuş ve otoritesini sarsmıştır. Kaynaklarda Şah İsmail’in Çaldıran Savaşı’ndan sonra içine kapandığı, devlet işlerini mahiyetindekilere bıraktığı ve zamanını şiire, avlanmaya ayırdığı vurgulanmaktadır.

Ölümü

23 Mayıs 1524 tarihinde Tebriz’de vefat etmiştir. Erdebil’de toprağa verilmiştir.

Eşi ve Çocukları

Şah İsmail’in ilk eşi Behruze Hanım’dır. Çaldıran Savaşı’nda esir edilmiştir. Taçlı Begüm ve Mahd Evliya diğer eşleridir. Tahmasb, Elkas Mirza, Sam Mirza, Rüstem Mirza, Behram Mirza ve Hüseyin Mirza adında oğulları ile Hayrünnisa Begüm, Mehim Banu, Peri ve Haneş adında kızları dünyaya gelmiştir.

Edebi Kişiliği

Şah İsmail, aynı zamanda divan edebiyatının önemli isimlerinden biridir. Yaşadığı dönemde sanata büyük değer vermiş ve sanatçılara saygı göstermiştir. Şiirlerinde “Hatâyî” mahlasını kullanmıştır. Nesimi ve Ali Şir Nevai’den etkilenmiştir. Şiirlerini çoğunlukla Türkçe yazmış ve arı bir dil kullanmıştır. Az sayıda, Farsça şiirde kaleme almıştır. Şiirlerini Türkçe yazması Azerbaycan edebiyatının gelişmesine önemli katkı sağlamıştır. Alevi-Bektaşilerce yedi büyük ozandan biri olarak kabul edilmektedir.

Eserleri

• Divan
• Dehnâme
• Nasihatnâme

Şiirleri/ Türküleri

• Ali’nin Sırrına Ereyim Dersen
• Aşkın Kitabını Sen Al Eline
• Benim Pirim Şahı Merdan Ali’dir
• Bir Güzelin Vücudunun Şehrine
• Bir Nefesçik Söyliyeyim
• Çok Şükür Minnet Hüdaya
• Dünyadan Elin Çek Divane Gönlüm
• Elâ Gözlü Pirim Geldi
• Ezel Bahar Olmayınca
• Gel Ali’m Yola Gidelim
• Gel Bir Şaha Kul Ola Gör
• Gele Gönül Hoş Görelim Bu Demi
• Gönül Ne Gezersin Seyran Yerinde 
• Hakikat Bir Gizli Sırdır
• Hü Diyelim Gerçeklerin Demine
• Kırklar Meydanına Vardım
• Kudret Kandilinde Parlayup Duran
• Muhammed Ali’nin Aldım Elini
• Muhammed Ali’yi Candan Sevenler 
• Övmüş de Yaratmış Kendi Nurundan
• Serime Bir Sevda Geldi
• Serseri Girme Meydana
• Sufi Mezhebimin Nesin Sorarsın 
• Şu Dünyanın Ötesine 
• Türbesinin Üstün Nakş Eylemişler
• Usul Erkan Bilmez Nadan Elinden 
• Yandım da Geldim

Kaynakça

http://esgici.net/006/Hatayi%20Divani%20%20%20Sadeddin%20Nuzhet%20Ergun.pdf Erişim: 23. 05. 2021
https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12575/30225/tez.pdf?sequence=1 Erişim: 23. 05. 2021
https://islamansiklopedisi.org.tr/sah-ismail Erişim: 23. 05. 2021
http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sah-ismail-hatayi Erişim: 23. 05. 2021
http://isamveri.org/pdfdrg/D194488/2010/2010_EKINCIM3.pdf Erişim: 23. 05. 2021
https://ets.anadolu.edu.tr/storage/nfs/EDB301U/ebook/EDB301U-11V1S1-8-0-1-SV1-ebook.pdf Erişim: 23. 05. 2021
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/970144 Erişim: 23. 05. 2021
https://www.academia.edu/40755157/Hat%C3%A2y%C3%AE Erişim: 23. 05. 2021
https://www.researchgate.net/publication/312831237_Sah_Ismail Erişim: 23. 05. 2021
https://www.academia.edu/38893589/Son_K%C4%B1z%C4%B1lba%C5%9F_%C5%9EAH_%C4%B0SMA%C4%B0L Erişim: 23. 05. 2021
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/2115/21871.pdf Erişim: 23. 05. 2021
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/285807 Erişim: 23. 05. 2021
https://archive.org/details/HatyyDivanaahsmailSafevSEdebHayatVeNefesleri/0016-Shah%20ismayil%20nefesleri%2831.341KB%29/page/n17/mode/2up Erişim: 23. 05. 2021
https://tdk.gov.tr/wp-content/uploads/2014/09/1999_08_12_Temizkan.pdf Erişim: 23. 05. 2021
http://oaji.net/articles/2017/5480-1505120017.pdf Erişim: 23. 05. 2021